Prema poslednjem popisu iz 2022. godine, u Srbiji živi 21.013 pripadnika vlaške nacionalne manjine. Vlasi žive uglavnom u Braničevskom, Borskom i Zaječarskom okrugu. Najveće zajednice nalaze se u Boru, Petrovcu na Mlavi, Kučevu, Negotinu, Boljevcu, Zaječaru, Žagubici i Majdanpeku.
Nekada prenošena sa kolena na koleno, vlaška nacionalna baština danas se zapisuje i štampa latiničnim i ćiriličnim pismom, usvojenim 2012. godine. Ovaj korak bio je ključan za dalji razvoj i očuvanje vlaškog jezika, a Odbor za službenu upotrebu jezika i pisma Nacionalnog saveta Vlaha rukovodio se nekoliko važnih načela.
Prema članu 4. Deklaracije Nacionalnog saveta Vlaha „i pored činjenice da je jezik, kojim Vlasi danas u Srbiji govore idiom, odnosno dijalekt, proizašao iz balkanskog latiniteta, naravno delom iz rumunskog a delom sa primesama iz neromanskih jezika, on je dovoljno specifičan da se smatra maternjim jezikom Vlaha.“
Vlaški jezik, smatraju u Nacionalnom savetu Vlaha, ima dovoljno specifičnosti da se smatra maternjim jezikom vlaške zajednice, a lingvistički se definiše kroz dva narečja: braničevsko-homoljsko-porečki, odnosno severo-zapadni dijalekat i krajinsko-timočki ili jugoistočni dijalekat.
“Na prostoru današnje Srbije govore se dva narečja. Krajinsko-timočko narečje koriste Vlasi Carani, koji nastanjuju Negotinsku krajinu, delimično prema Zaječaru, dok Ungurjani govore braničevsko-homoljsko narečje, koje pokriva područja Stiga, Mlava i Homolja. Taj vlaški jezik u istočnoj Srbiji nije isti u svim delovima”, kaže Miletić Mihajlović, potpredsednik Nacionalnog saveta Vlaha.
Severo-zapadno narečje obuhvata sela sa većinskim vlaškim stanovništvom u opštinama: Bor, Boljevac, Majdanpek, Kučevo, Petrovac na Mlavi, Golubac, Žagubica, Despotovac, Malo Crniće, Žabari, Ćuprija, Svilajnac i Gradište, a jugoistočno narečje obuhvata sela sa većinskim vlaškim stanovništvom u opštinama: Kladovo, Negotin i Zaječar.
“Vlaški jezik istočne Srbije predstavlja lingvističku celovitost između Dunava i Morave do granice sa Bugarskom, a nastavlja se i u vidinskoj oblasti. Vlaški govor sa obe strane Dunava nastao je u istorijskim uslovima romanizacije starosedelaca na pirokom balkanskom prostoru, ali su vlaški govori južno od Dunava ostali bez razvojne nadgradnje koja je poznata među lingvistima kao reromanizacija”, dodaje kaže Novica Janošević, predsednik NSV.
U skladu sa definicijom iz člana 2. Povelje o regionalnim i manjinskim jezicima Saveta Evrope, vlaški jezik spada u manjinske jezike, jer je u upotrebi na teritoriji Republike Srbije, a govori ga manjinska grupa u odnosu na ostatak stanovništva. Manjinski jezici, prema ovoj povelji, su oni koji se koriste od strane brojčano manjih grupa, a koji su tradicionalno prisutni na određenoj teritoriji.
“Štampanjem knjiga na vlaškom pismu mi prezentujemo bogatstvo vlaškog govornog jezika. Ovde je reč o revitalizaciji veoma značajnog segmenta vlaškog entiteta, imajući u vidu da je ćirilično pismo istorijsko pismo Vlaha na Balkanu na kome postoje pisani tragovi još iz 1391. godine. Sa druge strane, latinično pismo je pismo svih romanskih naroda, pa je kao takvo i bilo opravdano uvesti ga u ravnopravnu upotrebu i kod vlaške nacionalne manjine u Srbiji”, pojašnjava dr Siniša Čelojević, predsednik Udruženja “Gergina”, koje punih 15 godina radi na očuvanju i unapređenju vlaške kulture, jezika i tradicije.
Očuvanje vlaškog jezika, smatraju naši sagovornici, nije samo pitanje kulturnog nasleđa, već i socijalne kohezije unutar zajednice. Ono je i ključno za jačanje identiteta mladih koji se suočavaju sa izazovima globalizacije i sveprisutne dominacije većinskih jezika. Ovaj proces čini važno sredstvo za sprečavanje asimilacije i gubitka jezika kao temeljne odrednice njihovog postojanja.
“Šta je problem kod jezika koji se danas govori? On u osnovi ima taj balkanski latinitet, ali on se menja naročito u Krajini. Najviše ima srbizama i Vlasi prihvataju srpsku reč i izgovaraju po svom govornom kalupu što može da bude i čudno i smešno. Zapravo se tako radi sa svakom tuđicom. Ima i turcizama dosta kao i u srpskom jeziku. Veliki je problem asimilacija. Evo još jedne istorijske činjenice. Pre priznavanja Srbije kao samostalne države, pre 1878. godine bili su Vlasi, deo Srbije, Kneževine, bilo je vlaškog življa. Priznavanjem samostalne države u Berlinu 1878. Rumuni su nas uslovili da će to priznati ali da svi Vlasi koji žive u Kneževini moraju biti nacionalna manjina Rumuni. To je ostalo sve do Drugog svetskog rata. Vlasi se uvode kao nacionalna manjina, poseban entitet nakog tog rata. Iz popisa u popis imamo sve manje Vlaha. Razgovara sa čovekom ko je Vlah. Pored svih mojih pokušaja da razgovaramo vlaški, postavim pitanje ili napravim konstatacijuh nemam sagovornika jer on ne govori vlaški iako ga zna. Mlađi ga nisu ni naučili. Vlaški jezik je u problemu”, ističe Miletić Mihajlović.
Pomaka, naravno, ima. Skoro hiljadu učenika u osnovnim školama uči “Vlaški govor sa elementima nacionalne kulture”. Doneta je 2022. odluka o standardizaciji jezika. Štampaju se nove knjige, sve je više i novih udžbenika, čiji je proces akreditacije u toku. Sve je više i manifestacija u čijem je fokusu upravo kultura Vlaha i njen nacionalni identitet.
„Mi imamo preko 100 izdanja na vlaškom jeziku. Ali, sve što smo uradili nije dovoljno, mada, ako pogledamo period od 14 godina, vidi se ogroman pomak. Tu je materijalna građa koja postoji i koja je nesporna, a koja je nastala našim radom i zalaganjem bez koje Nacionalni savet praktično ništa ne bi radio korisno za Vlaha, kao što nije radio od 2004. do 2010. Mislim da ne bismo uspeli da uradimo ništa da nije postojao kontinuitet u radu. Nismo imali veliki politički pritisak ni iz Srbije, ni spolja, u smislu šta ćemo da radimo, čak iako su postojali određeni pritisci van Srbije, mi se nismo obazirali. Sećam se 2010. godine, kada je započet proces standardizacije vlaškog jezika, bilo je teško. Trebalo je doneti Strategiju, Deklaraciju Nacionalnog saveta kojom smo se opredelili za ovako nešto. Mi nismo odustali od naše Strategije 14 godina i smatramo da smo zato uspeli da sve ovo uradimo“, kaže Novica Janošević.
Očuvanje jezika, dodaju u Nacionalnom savetu Vlaha, nije samo zadatak manjinske zajednice, već i šire društvene odgovornosti, jer svaki jezik i kultura predstavljaju bogatstvo koje obogaćuje celokupnu kulturnu baštinu Srbije.
Ljimba Vlahilor în Sîrbija dje răsarit
Ljimba Vlahilor, ku karje vuorbještje Vlahi în Sîrbija dje răsarit, arje putjerje s-ă păstrjăză njamu Vlahilor.
După puopisu djin anu 2022. în Sîrbija trăješće 21.013. dje Vlahi, in okuolu lu Branićeva, Buor, Zăjčerj, da maj mult în Buor, Njigotjin, Zăjčerj, Petruovc, Kučeva, Boljevc, Žagubica ši Măjdan.
Ljimba asta djin anu 2012. arje azbuka pje ćirilică ši latinică. Ljimba Vlahilor je ljegată dje latinitetu balkanuluj, ši arje douo dijalekturj: alu braničevo – alu omuolj –alu poreč, ši alu krajna – ši alu timuok.
Ljimba Vlahilor jestă o ljimbă dje etnicîtjet. Ljimba Vlahilor arje o istorije bogată, pje ja să štămpuje multje kărcîj, ši kărcîj djin karje kopiji învăcă în škuală. Apruapje 1000 dje kopij învacă în škuolj „Ljimba vlahilor ku elemnturj dje kultură“.
După savjetu Vlahilor s-a făkut un marje pas, kă s-a fundat „Doadusu dă rîndujitu lu standardu a ljimbi Vlahilor“ ši sînt multje manifestăcîj dje kultura Vlahilor. Dje păstrarjă Ljimbi Vlahilor trăbuje să nje îngrižim nu numa noj Vlasi numa ši država nuastă Sîrbije, ka tuată ljimba aduće kîtj-o bogăcîje dje kultură în Sîrbija.
