Vlaški jezik predstavlja važan deo kulturnog i etničkog identiteta vlaške zajednice u Srbiji, a pitanje njegovog očuvanja i prenošenja na nove generacije kroz obrazovni sistem postaje sve aktuelnije.
Smešteni na teritoriji istočne Srbije, Vlasi žive u 154 etnička naselja u 18 opština Borskog, Zaječarskog i Braničevskog okruga, u regionu koji se proteže od Morave do Timoka i Dunava, sve do granice sa Bugarskom i Rumunijom.
U ekonomskom pogledu radi se o jednom od nerazvijenijih regiona u Srbiji, sa velikom stopom nezaposlenosti i velikim brojem stanovnika na privremenom radu u inostranstvu u kojem stasava četvrta i peta generacija. Zvanični status nacionalne manjine dobili su tek 2003. godine, što je bio važan korak ka njihovoj kulturnoj afirmaciji.
Na inicijativu Udruženja „Gergina“ iz Negotina, 2012. godine je usvojeno vlaško pismo u latiničnoj i ćiriličnoj verziji, čime je jezik dobio mogućnost da bude pismeno zabeležen. Ovo je bio istorijski korak za Vlahe jer je usmeno prenošena kultura konačno dobila priliku da bude zapisana i sačuvana za buduće generacije.
“Vlaški jezik je naziv za arhaične romanske dijalekte kojim, kao svojim maternjim jezikom, govore Vlasi istočne Srbije. Osnova za ovakav pristup jeziku Vlaha prizilazi iz člana 4. Deklaracije Nacionalnog saveta Vlaha u kome se kaže da je i pored činjenice da je jezik, kojim Vlasi danas u Srbiji govore idiom (dijalekt), proizašao iz balkanskog latiniteta, naravno delom iz rumunskog a delom sa primesama iz neromanskih jezika, on dovoljno specifičan da se smatra maternjim jezikom Vlaha. Polazeći od lingvističke definicije po kojoj je “dijalekt, dijalekat ili narečje varijetet jezika koji koriste ljudi određene geografske oblasti” vlaški jezik zapravo čine dva osnovna narečja , nazvana po teritorijalno -geografskim oblastima Srbije, koju naseljavaju pripadnici vlaške nacionalne manjine, govornici ova dva narečja: Homoljsko-Braničevsko narečje i Krajinsko-Timočko narečje”, navodi se u obrazloženju ove odluke.
Pokretanje izbornog predmeta „Vlaški govor sa elementima nacionalne kulture“ u školama u istočnim delovima Srbije, najpre kroz pilot projekat 2012/2013. a danas kao redovan izborni predmet, predstavlja važan korak ka afirmaciji jezika među mladima.
“Ćirilično pismo je pismo koje Vlasi koriste od početka svoje pismenosti, kroz vizantijsko nasleđe. U osnovi radi se o grčkom alfabetu iz koga je preuzeto 26 slovnih znakova, po principu jedno slovo jedan znak. Slobodno možemo konstatovati da je ćirilično pismo istorijsko pismo Vlaha na Balkanu, obzirom na prvi pisani dokument na ćirilici jos iz 1392. godine. Kao i u latiničnom pismu, koje se sastoji od 30 slovnih znakova predložena rešenja odnose se na pet dodatih slovnih znakova karakterističnim za vlaški jezik: to su muklo “A” (Ă) muklo “I”, (Î ) karakterističnih za Krajinsko – timočki dijalekt, kao i “dz” “šj” i “žj” , koji su uz prva dva karakteristični za Braničevsko – homoljsko narečje”, ističe se u obrazloženju.
Pored toga, na sednici Nacionalnog saveta vlaške nacionalne manjine, održanoj u Boru 14. oktobra 2022. jednoglasno je doneta odluka o utvđivanju standarda vlaškog jezika, što će, očekivanja su, i u godinama pred nama, omogućiti njegovu široku primenu u obrazovanju, medijima i javnim institucijama.
Pored formalnog obrazovanja, razne organizacije i kulturni programi, takođe, doprinose očuvanju vlaškog jezika kroz radionice, festivale i druge aktivnosti namenjene mladima, što dodatno jača svest o značaju vlaškog identiteta i kulture. Ovo nije samo pitanje jezika, već i održavanja kulturnog nasleđa i multikulturalnosti u Srbiji.
“Najviše pomaka ima u obrazovanju. Mi u oktobru prikupljamo podatke o ukupnom broju dece koji slušaju ovaj izborni predmet. Jedan od razloga za to jeste da pratimo broj dece i vidimo da se taj broj povećava iz godine u godinu. Drugi razlog je da obezbedimo besplatne udžbenike za decu koja uče vlaški jezik i neko nastavno sredstvo za decu, u skladu sa mogućnostima Nacionalnog saveta. Mi bi voleli da obezbedimo i stipendije za učenike, talentovane učenike srednjih škola i fakulteta ali za sada je to ideja”, kaže Novica Janošević, predsednik Nacionalnog saveta Vlaha.
Vlaški jezik u obrazovanju nije samo pitanje jezika, već i kulturnog identiteta i pripadnosti. Njegovo puno uključivanje u obrazovni sistem predstavlja važan korak u negovanju raznolikosti i uzajamnog poštovanja, dajući mladima mogućnost da sačuvaju jezik i kulturu svojih predaka.
Ljimba Vlahilor în Sîrbija dje răsarit în škualjilji nuaštje
Dje kînd a înćeput în škuală sa să învacă ljimba Vlahilor, s-a dat o îndămnare l-aj tjinjer să păstrjază ši să n-o ujtje.
Vlahi în Sîrbija dje răsarit trăjesk în 154 dje saturj ši orašurj, în 18 opštjinj, îйn okuolu Buoruluj, Zăjčeruluj ši în okuolu Braničevo, întră Morava, Timok ši Dunărja. În anu 2012. Savjetu Vlahilor a doadus rîndujitu la azbuka Vlahilor ku ažutarja dji la asocijacîja „Gergina“ djin Njigotjin.
În škualjilji nuaštje a йnćeput kopiji să învacă „Vuorba Vlahilor ku kultura“în anu 2012/ 2013. În anu 2022. Savjetu Vlahilor a dus „Doadusu dă rîndujitu lu standardu a ljimbi Vlahilor“.
Piljingă škuală, ljimba Vlahilor ši identitetu să păstrjază ku multje festivalurj, întîlnjirj, înširarurj, ši lje dă îndămnare l-aj tjinjer să păstrjază ljimba, adjetu, puortu ši njamu Vlahilor. Ku „Doadusu dă rîndujitu lu standardu a ljimbi Vlahilor“ în anu 2022. ljimba Vlahilor a să tunje în škuolj, în novinj în medij ši în institucîj.
După vuorba karje nj-a spus-o Novica Janošević, predsedniku la Savjetu Vlahilor, trăbuje să štjim kîc kopij învacă ljimba Vlahilor, da avjem în gînd djin an în an să fije će maj mulc. Savjetu Vlahilor arje voje s-ă dja la kopij kărcîj ši tot će trăbuje dje škuală djeđaba, da să dja ši stipendije la kopiji aj štjiuc.
