Standardizacija vlaškog jezika ključni je korak u očuvanju identiteta i unapređenju obrazovanja vlaške nacionalne manjine. Uprkos izazovima, doneti standardi omogućavaju izradu udžbenika i prilagođavanje nastavnih programa, dok se radi na uvođenju predmeta u srednje škole i predškolske ustanove.
Nacionalni savet je, polazeći od ustavnih načela i zakonskih ovlašćenja, a u skladu sa preporukama Komiteta eksperata i Komiteta ministara Saveta Evrope, na sednici u Boru, 14. oktobra 2022. jednoglasno je doneo odluku o utvđivanju standarda vlaškog jezika.
Tom prilikom, konstatovano je da su ispunjeni neophodni lingvistički preduslovi utvrđivanje standarda vlaškog jezika s obzirom da postoji “jasan prikaz o pismu i ortografska posebna pravila kako bi se njime pisalo, da su kodifikovana gramatička pravila izložena u pisanoj gramatici tako da oni koji jezik ne govore kao maternji mogu da ga nauče i da se na njih pozivaju”.
“Sve zakonske osnove svakako smo ispunili. Prema novom Zakonu o savetima nacionalnih manjina, standardizacija jezika prepuštena je Nacionalnim savetima. Nacionalni savet Vlaške nacionalne manjine ispunio je određene norme koje su neophodne za standardizaciju vlaškog jezika, pre svega norme u pogledu azbuke i pisma. Te norme usvojene su još 2012. godine. Međutim, to nije bilo dovoljno. Bilo je neophodno izraditi gramatiku s pravopisom, rečnik vlaškog jezika, kao i odgovarajući broj izdanja na vlaškom jeziku. Ta su izdanja morala biti u skladu s gramatikom, vlaškim pismom i rečnikom, čime se zapravo utvrđuju standardi”, kaže Novica Janošević, predsednik Nacionalnog saveta vlaške nacionalne manjine.
Za Vlahe, standardizacija je jedan od ključnih koraka u očuvanju jezika od zaborava i zaštiti identiteta vlaške nacionalne manjine. To doprinosi i promenama u obrazovanju na vlaškom jeziku. Međutim, taj proces i ne ide baš lako.
“Interesantno je primetiti da svaku standardizaciju određenog jezika obično prati i neka politička odluka. Ako postoji politička volja za standardizaciju jezika, taj proces će biti završen. Kada je reč o vlaškom jeziku, standardizacija je bila izazovna. Proces je trajao oko deset godina i formalno je završen objavljivanjem Odluke u Službenom glasniku Republike Srbije. Time je praktično utvrđen standard vlaškog jezika, odnosno način na koji se govori i piše na ovom jeziku. Nakon toga sledi implementacija, što znači da sva buduća izdanja moraju biti usklađena s vlaškom gramatikom, pravopisom i rečnikom koji su standardizovani. Takva izdanja se tada smatraju vlaškim”, dodaje Janošević.
Na vlaškom pismu, usvojenom 2012. u ćiriličnoj i latiničnoj varijanti, do sada je štampano više od 100 knjiga. Blizu hiljadu učenika sluša u osnovnim školama Borskog, Zaječarskog i Braničevskog okruga izborni predmet “Vlaški govor sa elementima nacionalnog jezika”.
“Mi sada pokušavamo da preimenujemo predmet koji će se učiti u školi i da se zove vlaški jezik sa elementima nacionalne kulture. Tu ima određenih nerazumevanja. Po zakonu, koji je jasan, jedini nadležan da donese standardizaciju je Nacionalni savet. Onda oni pošalju dopis Balkanološkom institutu za romanski jezik da daju svoje mišljenje, a oni kažu da ne postoji vlaški jezik, pa nas to naljuti, pa mi pitamo kako postoji bunjevački, crnogorski, bosanski jezik. Jezik je lingvističko pitanje, ali je i političko pitanje. Ako sam ja pripadnik određene nacionalne manjine, govoriću kako ja hoću. Kako će se izgraditi institucije je proces. Srpski jezik koji je iznikao nije imao ko da ga prizna već su ljudi napravili, stručna tela, pravila i institucija. Mi smo kao nacionalna zajednica reagovali na to odbijanje. Sada moramo ispočetka da amortizujemo i radimo. Ja se nadam da će to moći da se uradi jer se sada sprema gramatika koja mora ozbiljnije da se radi. Mi za sada imamo udžbenike, pokrivamo sve razrede. Postoji ideja da se uvede predmet i u srednje škole . Postoji želja da se to uradi i za predškolski uzast. Mi imamo tu nekoliko udžbenika koji još uvek čekaju akreditaciju, procedura nije završena i radimo ubrzano na tome”, kaže Miletić Tića Mihajlović, potpredsednik Nacionalnog saveta Vlaha.
Proces unapređenja obrazovanja na vlaškom jeziku zahteva kontinuirano usklađivanje s postojećim zakonskim okvirima, kao i saradnju sa nadležnim institucijama. Osim standardizacije jezika, od ključne važnosti je i priznavanje ovog predmeta u obrazovnom sistemu, čime bi se dodatno osnažio identitet vlaške zajednice.
“Podneli smo i zahtev Ministarstvu prosvete da izborni predmet u osnovnim školama, koji se do sada nazivao “Vlaški govor s elementima nacionalne kulture”, od naredne školske godine dobije naziv “Vlaški jezik s elementima nacionalne kulture”. Nastavni program bi ostao isti ili sličan, jer su udžbenici za govor i jezik od prvog do osmog razreda već rađeni u skladu sa standardima, u saradnji s Nacionalnim savetom vlaške nacionalne manjine. Trenutno radimo na osposobljavanju nastavnika, jer je prioritet omogućiti deci u svim naseljima gde postoji interesovanje da uče vlaški jezik. Ostali segmenti implementacije, uključujući rad drugih institucija, biće rešavani sukcesivno. Možemo zaključiti da smo ispunili sve zakonske uslove, jer da nismo, ne bismo mogli da objavimo našu Odluku u Službenom glasniku. Objavljena Odluka ima težinu zakona”, ističe Janošević.
Standardu a ljimbi Vlahilor ši ljimba Vlahilor în škuoljilji nuaštje
Ku standardu a ljimbi Vlahilor ši întrarja în škuoljilji nuaštje mult să păstrjază njamu nuostu ši ku aja învăcatu în škuoljilji nuašte mjerđe înăjintje.
Novica Janošević, predsedniku la Savjetu Vlahilor, spunje kă la rîndujitu lu standardu a ljimbi Vlahilor s-a lukrat maj mult dje zăće anj, a fost multje primjež dji la politikă da ši dji la lingvištj. Savjetu Vlahilor a dus doadusu dje rîndujitu a ljmbi Vlahilor la cntînjală în Buor în anu 2022. ši doadusu a ješit în Službeni glasnik Al Republići Sîrbiji.
În škuoljilji nuaštje în Sîrbija dje răsarit, aprupaje o mije dje kopij învacă“Vuorba Vlahilor ši kultura“. Avjem voje šî kopiji aj mić în grădjinjic š-aj mar în škuoljilji mižlokarj să învacă Vuorba Vlahilor.
Miletić Mihajlović Tića, spunje kă trăbuje s-avjem ljegătură ku institucîjilji alje drževi, ka sa să învacă maj bun ljimba ši trăbuje numilji la uorašurj ši la satje undje trăjesk Vlasi sa să skrije ši pje ljimba Vlahilor după Zakon. Trăbuje s-avjem maj mulc daskălj ši noutăc în škuolj.
Ku rîndujitu lu standardu a ljimbi Vlahilor, piljingă škuolj, păstrăm kultura ši njamu nuostu, da ši sa să askulće ši komunikacija pje ljimba Vlahilor. Avjem înka mult să lukrăm dj-aša ćeva, da ši asta ć-am lukrat jestă un marje pas dje ljimba ši kultura nuastă.
