Vlaški jezik, koji ima korene u balkanskom latinitetu, i danas predstavlja značajan deo kulturnog identiteta Vlaha na Balkanu. Prema rečima stručnjaka, ovaj jezik je kroz vekove pretrpeo različite promene, ali je u osnovi sačuvao mnoge arhaične karakteristike.
Istoričari smatraju da je proces romanizacije, započet u antici, ostavio dubok trag na Balkanu, čineći da vlaški jezik bude jedinstvena pojava među romanskim dijalektima. Iako su se tokom istorije dešavale brojne migracije i asimilacije, stručnjaci ističu da je vlaški jezik opstao, prenoseći kroz generacije specifičnosti balkanskog latiniteta. Kako kaže Miletić Tića Mihajlović, potpredsednik Nacionalnog saveta Vlaha, razvoj vlaškog jezika nije samo jezički fenomen, već i svedočanstvo o kulturnoj i etničkoj istoriji Vlaha.
“Kada govorimo o vlaškom jeziku, to je naziv za arhaične romanske dijalekte kojima Vlasi govore. Ovaj jezik je proizašao iz Balkanskog latiniteta u najširem smislu te reči. Proces romanizacije, koji je započeo na Balkanskom poluostrvu u prvom i drugom veku, obuhvatio je i jezik. U sedmom veku, kada je Vizantija usvojila grčki kao službeni jezik, narod to nije prihvatio i nastavio je da govori tim starim latinskim jezikom, zapravo vlaškim jezikom. Jasno je da se taj narodni latinski jezik dobro ukorenio u vlaškom jeziku”, kaže Miletić Mihajlović.
Vlasi su, veli on, kroz istoriju održavali specifičan odnos sa srpskom državom. Vlasi su prvi put navedeni kao narod koji živi na tlu Srbije u Hilandarskoj povelji 1198. godine, podseća Mihajlović.
„Postoji podatak iz Povelje Stefana Nemanje iz 1198. godine u kojoj se spominje 170 imena Vlaha koji su se starali o izdržavanju Hilandara. Njegov sin, Stefan Prvovenčani, isklesao je 1219. godine 218 imena Vlaha na severnom zidu manastira Žiča, koji su brinuli o tom manastiru. Takođe, postoje podaci da su tokom osvajanja Balkana od strane Turaka, u vreme Nemanjićke države, Vlasi uživali određena prava u odnosu na srpski narod. Različita tumačenja postoje zašto je to bilo tako. Većinom su se bavili stočarstvom i gajili ovce, što je Turcima odgovaralo zbog mesa, dok su se Srbi bavili svinjarstvom. Zbog toga je jedan deo naroda počeo da se izjašnjava kao Vlasi, kako bi uživao u tim posebnim pravima. Ova situacija postala je izraženija kada su se pomerali ka zapadu, prema Istri, što je dovelo do toga da su Germani Srbe često nazivali Vlasima. Naravno, za ovo nema istorijskog uporišta i nije tačno. Jezik Vlaha je bio pod uticajem više faktora. Započeta asimilacija Tračana i Balkanskih naroda pod uticajem Rimljana nije dovela samo do mešanja jezika, već i do nastanka novih generacija”.
Jezik su, podseća naš sagovornik, dodatno oblikovale i migracije. U novim se sredinama jezik menjao, dolazilo je i do asimilacija sa prisutnim stanovništvom, ali je, ipak zadržao svoje karakteristike.
“Turski sultan Sulejman Veličanstveni, nakon osvajanja Ugarske 1526. godine, ponudio je Srbima i Vlasima da nasele deo Banata i Erdelja, uz brojne olakšice i beneficije. Tada se oko 3500 porodica iz Braničeva i oblasti Crne reke preselilo u Banat i Erdelj. Nakon propasti Bugarsko – Vlaškog carstva u 14. veku, nastala je Vlaška kneževina koja je obuhvatala rumunski deo, južni, sve do Dunava. Veliki broj Vlaha i Srba migrirao je preko Dunava u potragu za boljim životnim uslovima. Kasnije su usledile migracije 1690. i 1740. godine. Zbog svog načina privređivanja, u Banatu i Erdelju, Austrougari nisu mogli da se uklope sa Vlasima jer su oni bili stočari i nomadi, dok su ti prostori bili obuhvaćeni velikim posjedima. U Banat i Erdelj su potom vraćeni kolonisti Mađari i Nemci. Povratak na ove prostore postao je moguć nakon Požarevačkog mira 1718. godine. Dobar deo Vlaha vratio se iz Vlaške Kneževine, jer su bili pod teškim uslovima života, pod uticajem Poljara, robovske vlastele. Te moćne vlastele nametale su namete, a Vlasi su postali kmetovi, gubeći svoje posede. Poseban prebeg dogodio se 1833. godine sa Velikog ostrva. Miloš Obrenović je tada obezbedio desnu stranu Dunava za ove povratnike, te je to područje nazvano po njegovom sinu knezu Mihajlu – Mihajlovac”, navodi potpredsednik Nacionalnog saveta Vlaha.
Put vlaškog jezika kroz vekove nije samo pitanje jezičkih promena, dodaje Miletić Mihajlović, već i svedočanstvo o dugoj i turbulentnoj istoriji ovog naroda. Uprkos brojnim migracijama, asimilacijama i spoljnim uticajima, vlaški jezik je opstao, čuvajući ključne elemente balkanskog latiniteta.
“Sve ove seobe imale su značajan uticaj na promene i modifikacije jezika. Danas je jezik i dalje podložan promenama. Svi jezici se menjaju. U novim sredinama gde su Vlasi odlazili, jezik se menjao, ali su u osnovi sačuvane karakteristike balkanskog latiniteta koji je bio temelj vlaškog jezika”, navodi Mihajlović i dodaje da vlaški jezik i danas nosi nasleđe svih tih vekovnih događanja, čineći ga živim svedokom prošlih vremena.
Drumu ljimbi Vlahilor pjin vjakurj
Ljimba Vlahilor arje rădăćinj în latinitetu balkanuluj, š-arje putjerje să păstrjază njamu ši kultura Vlahilor pje Balkan. Ši dakă a fost dje multje orj skimbată pin istorije, ljimba a păstrat rădăćinjilji. După lumje štjiută, romanizacija karje a înćeput în antikă, a lăsat multje sămnurj pje Balkan, š-aša je făkută ljimba Vlahilor, ka o arîtarje în dijalekturlji romanilor.
Miletić Mihajlović Tića, potpredsedniku la Savjetu Vlahilor, a răzložit kă ljimba Vlahilor jestă un produkt djin latinitetu balkanuluj, ši romanizacija a înćeput în vjaku al djin tîj š-al dje doj. Ši dakă în Vizantija în vjaku al dje šaptje a înćeput sa să vuorbjaskă în ljimba grćilor, lumja tot a vuorbit pje ljimba latjinilor, karje a fost fundamentu la ljimba Vlahilor. Mihajlović spunje kă dje Vlahi djin Sîrbije s-a vuorbit în anu 1198. în skrisuarja dji la Hilandar.
Ljimba Vlahilor piljingă romanizacije je făkută ši ku migracîjilji. La vremja dje migracîje, ljimba s-a skimbat, ši s-apropijat ku ljimba la altă lumje, da latinitetu djin balkan s-a păstrat. Mihajlović spunje kă Sultanu Sulejman Veličanstveni, după ć-a robit Ugarska, a îndamnăt pje Vlahi ši Sîrbi sa să pună ku traju în Bănat ši în Ardjal. Migracîja djin okuolu lu Branićeva ši djin Rjeka Njagră în Bănat ši în Ardjal, ši întuorsura maj amînat în Sîrbije, a făkut ljimba ši loku undje a trăjit Vlahi.
La mižluoku vjakuluj al dje uoptspreče, supt Austrougarska traju în Bănat ši Ardjal, a fost tot maj grjeu dje Vlahi, ši după înpăćerja la Požarevac în anu 1718., multă lumje s-a întuors în Sîrbije. Ăštja migracîj ši întîmplărurj a făkut să puată ljmba să ajbje elementurj djin latinitetu balkanuluj.
Ljimba Vlahilor nu je numa o bogăcîje, numa je ši o skrisuraje dje istorije dje lumja asta. Ši dakă a putut s-o skimbje, ljimba a rămîns marturje vije dje istorija dje vrodată. S-a păstrat pănă în vremja dje astăz, da ši astăz Ljimba Vlahilor puartă o stăpînjije dje vrjemja djevrodată, ši o avjem ka o bogăcîje karje să cînje ši nu să pjerdje.
