Vlaška zajednica istočne Srbije čuva svoj jezički i kulturni identitet kroz brojne manifestacije koje ističu tradiciju, jezik i običaje.
Na području istočne Srbije, u Borskom, Zaječarskom i Braničevskom okrugu, zahvaljujući entuzijazmu zajednice i posvećenosti očuvanju identiteta, već godinama se organizuju manifestacije koje čuvaju vlaške običaje, tradiciju, jezik i kulturu od zaborava. Ipak, mnogi aspekti vlaškog folklora danas opstaju pretežno kroz festivale, turističke priredbe i kulturne događaje.
„Kada smo pre 15 godina krenuli sa Festivalom vlaške muzike „Gergina“ bio je to pionirski poduhvat sa težnjom da postane tradicija. Mi se i dalje držimo osnovne koncepcije, prvi dan festivala je takmičarski jer želimo da podstičemo mlade muzičare da sviraju izvornu vlašku muziku i da podržimo njihov rad, a drugi revijalni. Dodeljujemo novčane nagrade za najbolje vokalne i instrumentalne soliste, najbolje strane učesnike i nagradu “Božidar Janucić” čiji ćemo vek od rođenja obeležiti naredne godine. Nastupa se u narodnoj nošnji kraja iz koga je numera, jer je namera da se prikaže bogatstvo i različitosti u tradicionalnom odelu. Na repertoaru je isključivo izvorna muzika, pesma i kola“, kaže dr Siniša Čelojević, predsednik Udruženja “Gergina” i potpredsednik Nacionalnog saveta Vlaha.
Po svom trajanju, svakako se, kao značajni čuvari tradicije kako vlaškog, tako i srpskog naroda izdvajaju “Susreti sela”. Nekada je ova manifestacija bila organizovana u svakoj od opština, danas se priređuje jedino na teritoriji grada Bor i u opštini Negotin.
“Punih šest decenija traje uzbudljivo putovanje u traganju za smislom, porukom i značenjem tog nasleđa. U potrazi za sopstvenim identitetom, članovi seoskih društava prikazivali su nam predano i sa žarom kako se narod sa ovih prostora kroz istorijski hod probijao, sa kakvim se iskušenjima i životnim dramama suočavao i kakvu nam je originalnu građevinu izvornog blaga ostavio. Sa vidljivim ponosom su nam te bisere, okićene beskrajem na sceni otkrivali, neumorni u želji da iz ruševina ljudskog zaborava izvuku i spasu što više mogu”, kaže Simonida Gavrić, organizator kulturnih aktivnosti sa mladima Ustanove Centar za kulturu grada Bora i autor publikacije “Manifestacija “Susreti sela”, 60 godina postojanja”.
Na teritoriji Zaječara poslednjih godina svako selo ima svoju manifestaciju. Time, smatraju nadležni, čuvaju običaje svih stanovnika ovog kraja.
“Ove godine je Sabor posvećen narodnim instrumentima u Grljanu obeležio 40 godina trajanja. Sinteza starijih i mladih, upravo je i ideja ove manifestacije, jer donosi kontinuitet izvođenja, nastavlja tradiciju i u prvi plan stavlja mlade kao čuvare kulturne baštine. Nastojimo da u svim selima, koja to žele, pomognemo da se sačuva kulturna baština i to je veoma značajan posao. Imamo 40 manifestacija, od kojih su nastarije Sabor u Grljanu, “Vražogrnački točak”, “Hajduk Veljkovi dani” u Lenovcu, a od ove godine imamo i nove smotre u Planinici i Vratarnici”, kaže Biljana Glišić, pomoćnik direktora Narodnog pozorišta Timočke Krajine – Centar za kulturu “Zoran Radmilović”.
Jedan od ključnih stubova kulturnog identiteta Vlaha, svakako je i jezik jer čuva specifične izraze, izreke, pesme i narodne priče koje su nezaobilazan deo njihove tradicije. U poslednjim decenijama, vlaški jezik postao je fokus mnogih inicijativa za očuvanje i revitalizaciju.
“Jezik se, naravno, čuva i pesmom. Ja pevam izvorne pesme, sviram saksofon, frulu i gajde. Rođen sam u Valakonju, dugo godina sam bio u kulturno umetničkom društvu u Boljevcu, vodio i folklorni ansambl u svom selu, mnogo sam i slušao, i video i pokazivao ljudima. Ne mogu da kažem da se danas jezik neguje kao nekad. Ja i supruga smo Vlasi, ćerka govori 50 posto vlaški, a unuk, pošto je zet Srbin, verovatno neće da govori ili će da govori malo zbog mene. Jezik se u našem kraju gubi, ne svuda, ima sredina u kojoj se isključivo i dalje govori samo vlaški, u Urovici sam to čuo, gore prema Kučevu”, kaže Miroslav Drndarević.
Uloga starijih u prenošenju kulturnih vrednosti na mlađe generacije je od suštinskog značaja. Kroz manifestacije i kulturne događaje, mladi ne samo da uče pesme, igre i običaje, već i duboko shvataju vrednosti koje te tradicije nose.
“Volim vlašku muziku, vlaške pesme, pastoralu i počeo da učim jezik. Slušao sam pesme na jutjubu, na drugim kanalima, zaljubio se u vlašku muziku i počeo i da je pevam. Najviše slušam pesme Slobodana Lekića, volim i ženske pevače, Gordanu Stojićević, Izvorinku Milošević, Svetlanu Arsić. Sviđa mi se ta muzika, divni prelazi, pašu mom glasu. Učim jezik i svi koji me čuju misle zbog izgovora da sam iz okoline Kučeva, a zbog korpulencije me zovu Vlaškim Pavarotijem”, kaže Sremac Nenad Savić iz Novih Banovaca kod Stare Pazove.
U mnogim selima istočne Srbije, postojanje folklornih društava i kulturnih centara omogućava mladima da postanu aktivni čuvari kulturne baštine, učestvujući u izvođenju narodnih igara, muzike, ali i u pripremi tradicionalnih jela i običaja. Jedna od takvih je i manifestacija “Plašintijada” koju od 2017. godine organizuje Udruženje žena “Vredne Vlajne” iz Rudne Glave.
“Plašinte su jelo od brašna, sira i jaja, koje se pravi isključivo u ovom kraju i mi smo rešile da ovaj specijalitet sačuvamo i kroz manifestaciju „Plašintijada“ koja je u kalendaru manifestacija od značaja za opštinu. Želele smo da održimo tradiciju, sačuvamo našu kulturu, jezik, nasleđe ali i da unapredimo kulturne i zabavne sadržaje u svom selu i opštini Majdanpek”, kaže Desanka Pavlović iz “Vrednih Vlajni”.
Manifestacijama se, vele naši sagovornici, čuva i autentičnosti vlaške kulture i osigurava da tradicije ne nestanu s vremenom, već se adaptiraju i prilagođavaju savremenim uslovima.
“Manifestacije uglavnom organizuju kulturno umetnička društvau saradnji sa svojim mesnim zajednicama. Najčešće su to festivali vlaških pesama i igara koji imaju lokalni i regionalni karakter. Veći broj se organizuje u vreme verskih praznika, pa tako dobijaju nazive. Sve češće se sprovode nove ideje poput pripremanja tradicionalnih jela, izložbi pokućstva, narodnih nošnji, drevnog alata, demonstracije starih zanata i običaja kao i takmičenja u čobanskim igrama. Neretko se pozivaju gostujući ansambli iz drugih krajeva Srbije i inostranstva nastojeći da se gostovanje uzvrati. Postojanost nacionalnog identiteta Vlaha je obezbeđena upravo zahvaljujući činjenici da se riznica tradicije s ljubavlju prenosi sa kolena na koleno”, navodi Dijana Gržobić, autorka i urednica publikacije “Kulturno jezički identitet Vlaha kroz manifestacije Braničevskog okruga“.
Păstrarja ljimba ši kultura lu njamu Vlahilor ku mănifestacîj în Sîrbija dje răsarit
Vlahi djin Sîrbija dje răsarit bogăcîja lor ši njamu lor păstrjază ku multje manifestacîj undje în vrjemja asta puată sa sa vadă običajurlji ši sa s-audă ljimba. Ăšta manifestacîj karje să fak în okuolu lu Buor, Zăjčeruluj, ši Braničevo, arată ku sa să păstrjeză njamu Vlahilor, kă în vrjemja dj-akuma multje vuorbje bătrînje să pjerd.
Aj maj kunoskută manifestacîje je Festivalu dje muzika Vlahilor“Gergina“, karje 15. anj înpreună pj-aj tjinjerj, karje să întrjek sara dj-întîj ku aj maj kunuoskuc lăutarj karje kîntă sara dje douo. Toc ji sînt înbrăkac în puortu al bătrîn, ši kîntă numa kîntjeće ši uorj dj-alje bătrînje karje nj-a lăsat aj noštji aj bătrînj. Da ši manifestacîja „Întîlnjirja satjilor“ karje să faće în Buor šajzeć dje anj, da 48 în opština Njigotjinuluj, undje aj tjinjerj puatje să vada ku žuoku, kîntjeće ši povjestjij află dje o bogăcîje ši dje tradicîje dje satje djin Sîrbija dje răsarit.
Trăbuje să štjim kă ljimba nuastă ka un stobuor dje un njam, s-audje maj mult în vuorbe bătrînje, kîntjeće ši povjestjij. Djin păkat în vrjemja dj-akuma, aj tjinjerj n-o vuorbeštje prja mult, ši nje frikă kă n-o sa putjem s-o păstrăm.
Manifestacîja kum je Plăśintijada în Rudna Glava, opštjina Măjdanuluj, je numită la un fjel dje mînkarje djin kraju lor, š-aša încăpenještje identitetu lor .
Dijana Gržobić, karje a skris kartjija Identitjetu Vlahilor, kultura ši ljimba prin manifestacîj în regionulu Branićeva, încăpjenještje njamu Vlahilor, kă o avjerje dje tradicîje ku bukurije să trjeće djin brînje în brînje. Ku aša ćeva kultura Vlahilor, nu kă numa să păstrjază, numa să ašază ši în traju al dj-akuma, š-aša bogăcîja Vlahilor, trăještje pin multje brînje.
